यदि तपाईं स्वयं लगानीकर्ता हुनुहुन्छ भने—के घाटा हुँदा पनि कर तिर्नु उचित हो?

नेपालमा सेयर बजार विस्तारोन्मुख अवस्थामा छ र पछिल्ला वर्षहरूमा लाखौं नयाँ लगानीकर्ताहरूको प्रवेशले यसको दायरा बढेको छ। तर, लगानीको प्रतिफल केवल बजारको उतारचढावमा मात्र निर्भर हुँदैन; राज्यले लगाउने कर प्रणाली पनि त्यसको महत्त्वपूर्ण हिस्सा हो। यस लेखमा हामी नेपालको पूँजीगत लाभकर प्रणालीको गहिरो विश्लेषण गर्दै, भारत, अमेरिका, श्रीलंका जस्ता अन्य मुलुकसँग यसको तुलना गर्नेछौं।

नेपालमा पूँजीगत लाभकर (Capital Gains Tax – CGT) सेयर बिक्रीबाट प्राप्त मुनाफामा लाग्ने कर हो। यो कर व्यक्तिगत र संस्थागत लगानीकर्ताको आधारमा फरक दरमा लाग्छ। व्यक्तिगत लगानीकर्ताले ५% र डे-ट्रेडर वा संस्थागत लगानीकर्ताले ७.५% पूँजीगत लाभकर (लामो अवधि) तिर्नुपर्छ। यति मात्र होइन, नेपालको प्रणाली अनुसार पूँजीगत लाभ कर प्रत्येक सेयर वा कम्पनीको हिसाबले छुट्टाछुट्टै गणना गरिन्छ। यसको अर्थ, यदि तपाईंले एउटा कम्पनीमा नाफा र अर्कोमा घाटा व्यहोर्नुभयो भने पनि नाफा भएको कम्पनीमा तपाईंलाई पूरै नाफाको कर तिर्नुपर्छ।

उदाहरणका लागि, यदि तपाईले NRN को सेयर बिक्रीबाट २०,००० रुपैयाँ नाफा कमाउनुभयो र NFS को सेयर बिक्रीबाट १५,००० रुपैयाँ घाटा व्यहोर्नुभयो भने पनि तपाईंले NRN मा कमाएको २०,००० को ५% अर्थात् १,००० रुपैयाँ कर तिर्नुपर्ने हुन्छ। यद्यपि समग्रमा हेर्दा तपाईं घाटामा हुनुहुन्छ। यही अवस्था अन्य देशहरूसँग तुलना गर्दा नेपालको प्रणालीले लगानीकर्तालाई घाटा हुँदा पनि कर तिर्न बाध्य पार्ने देखिन्छ।

अमेरिका, भारत जस्ता मुलुकहरूमा भने पूँजीगत लाभकर नेट गेन (मुनाफा – घाटा) को आधारमा लाग्छ। जस्तो कि यदि तपाईंले Apple को सेयरबाट २०,००० रुपैयाँ नाफा कमाउनुभयो र Boeing को सेयरबाट १५,००० घाटा व्यहोर्नुभयो भने तपाईंको कुल मुनाफा ५,००० मात्र हुन्छ र त्यसमा कर लाग्छ। अझ रोचक त के छ भने, लामो अवधिको लगानी (१ वर्षभन्दा बढी) मा कर दर १५% मात्र लाग्छ र घाटा भएमा त्यो घाटा अर्को वर्षमा “carry forward” गर्न सकिन्छ। भारतमा पनि यही अभ्यास लागू छ, जहाँ घाटा भएको सेयर मुनाफाबाट घटाउन सकिन्छ।

नेपालको प्रणालीले "घाटालाई बेवास्ता गरेर मुनाफामा मात्रै कर लगाउने" हुँदा लगानीकर्ताको मनोबलमा नकारात्मक असर पर्छ। लगानी भनेको जोखिमसहितको गतिविधि हो—कहिलेकाहीँ घाटा हुनु स्वाभाविक हो। तर घाटा हुँदा पनि कर तिर्नुपर्ने अवस्था लगानीकर्ताको लागि दोहोरो नोक्सान सावित हुन्छ।

सकारात्मक पक्षहरू:

नेपालमा पूँजीगत लाभकरको दर धेरै उच्च छैन (५% र ७.५%)। यसले सरकारलाई राजस्व संकलनमा सहायता पुर्याउँछ र सेयर कारोबारबाट सरकारलाई प्रत्यक्ष लाभ पनि हुन्छ। साथै, साना लगानीकर्तालाई भारी कर भार छैन भन्ने पक्ष पनि देखिन्छ।

नकारात्मक पक्षहरू:

वास्तविक लाभको हिसाब नगरी प्रत्येक कम्पनीको छुट्टै हिसाबले कर लगाउने प्रवृत्तिले पूँजी बजारप्रति अविश्वास सिर्जना गराउँछ। घाटा भएको अवस्थामा पनि कर तिर्नुपर्ने बाध्यता लगानीमैत्री नीतिको अभाव देखाउँछ। भारत, अमेरिका जस्ता देशहरूले घाटा समायोजनको सुविधा दिँदा नेपालमा त्यस्तो कुनै व्यवस्था छैन।

यदि नेपालले लगानीकर्तालाई आकर्षित गर्न चाहन्छ भने पूँजीगत लाभकर प्रणालीलाई नेट गेन प्रणाली अनुसार संशोधन गर्नु अपरिहार्य छ। घाटा समायोजन, “carry forward” को सुविधा र दीर्घकालीन लगानीमा कर छुट जस्ता उपायले लगानीकर्ताको विश्वास र दीर्घकालीन पूँजी प्रवाह बढाउन सकिन्छ।

अन्तर्राष्ट्रिय पूँजीगत लाभकर तुलना तालिका:

देश	कर दर (लामो अवधि)	कर आधार	घाटा घटाउन मिल्छ?	Carry Forward सुविधा	छुट/विशेष व्यवस्था
नेपाल	५% (individual), ७.५% (institutional)	प्रति सेयर/कम्पनी	✖️ छैन	✖️ छैन	घाटा हुँदा पनि नाफामा कर लाग्छ
भारत	10% (₹1 lakh सम्म छुट)	नेट गेन	✔️ मिल्छ	✔️ ८ वर्षसम्म	LTCG मा कर छुट, घाटा घटाउन पाइन्छ
अमेरिका	०–२०% (income अनुसार)	नेट गेन	✔️ मिल्छ	✔️ अनिश्चित अवधि	घाटा कमाइ घटाउन र अर्को वर्ष लैजान सकिन्छ
श्रीलंका	हाल न्यूनतम (पूर्वमा ०%)	नेट गेन	✔️ मिल्छ	✔️ सशर्त	पूँजीगत लाभ सामान्यतः करयोग्य हुँदैन

निष्कर्ष:

नेपालको पूँजीगत लाभकर संरचना अन्य मुलुकहरूसँग तुलना गर्दा अलिकति पुरानो सोचमा आधारित देखिन्छ। घाटा समायोजन नगर्ने र प्रत्येक सेयरको आधारमा कर लगाउने प्रणालीले वास्तविक लाभभन्दा बढी करको भार सिर्जना गर्दछ। यसले लगानीकर्तालाई जोखिम लिन हतोत्साहित गर्छ, जुन बजारको विकासका लागि बाधक बन्न सक्छ।

यदि नेपालले पूँजी बजारलाई दिगो बनाउने र लगानीकर्ता संरक्षणमा अग्रसर बन्ने हो भने पूँजीगत लाभकर प्रणालीलाई सुधार गर्दै आधुनिक र लगानीमैत्री बनाउनु अत्यावश्यक छ।

यदि तपाईं स्वयं लगानीकर्ता हुनुहुन्छ भने—के घाटा हुँदा पनि कर तिर्नु उचित हो? तपाईंको धारणा टिप्पणी वा सन्देशमार्फत व्यक्त गर्नुहोस्।